του Κώστα Καλφόπουλου 

Ο συγγραφέας με τη σύζυγό του Αθηνά (το γένος Ζαφειρίου) στο σπίτι τους το 1963.
Οικογενειακό Αρχείο του Αγγελου Τσιριμώκου σε προδημοσίευση από βιβλίο που ετοιμάζεται στις εκδόσεις Πατάκη.

Με τον Γιάννη Μαρή-Τσιριμώκο (1916-1979) συμβαίνουν πολλά φαινομενικά «παράδοξα». Καθώς εφέτος «επιστρέφει αιώνια», ανακύπτουν κάποια ουσιαστικά ερωτήματα σχετικά με την εργοβιογραφία του, πέραν όσων τέθηκαν τα τελευταία χρόνια. Κατ’ αρχάς, «από το πουθενά», ένας μαχητικός δημοσιογράφος, με αριστερό παρελθόν και βεβαρημένο «ποιόν» («φάκελο» το έλεγαν στα χρόνια της αστυνομοκρατίας) διεμβολίζει το λογοτεχνικό στερέωμα της χώρας, που κυριαρχείται από τη «Γενιά του Τριάντα», με ένα άγνωστο μέχρι εκείνα τα χρόνια είδος, το «αστυνομικό», προσφιλές μόνο στους φανατικούς αναγνώστες της «Μάσκας», του Απόστολου Μαγγανάρη, και του «Μυστηρίου».

Κι έτσι προκύπτει ήδη το πρώτο ερώτημα: γιατί ο Μαρής επιλέγει να δημοσιεύσει σε συνέχειες το «Εγκλημα στο Κολωνάκι» στο λαϊκό περιοδικό «Οικογένεια» και όχι στα ελληνικής κοπής (και αντιγραφής) περιοδικά pulp fiction; Δεύτερον, επίσης σημαντικό: αν και προερχόμενος από τη «Μάχη», το ριζοσπαστικό έντυπο της «Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας» και του Στρατή Σωμερίτη, η επαγγελματική του σταδιοδρομία συνδέεται εξαρχής με το «αντίπαλον δέος», από διευθυντικές μάλιστα θέσεις, καθώς συνεργάζεται μόνιμα και αποκλειστικά με το Συγκρότημα Μπότση, που έχει ως «ναυαρχίδες» του αντικομμουνισμού, επίσημης ιδεολογίας στη μεταπολεμική Ευρώπη, τις εφημερίδες «Ακρόπολις» και «Απογευματινή», με παράδοση στα «μυθιστορήματα σε συνέχειες» (roman-feuilleton). Ετσι προκύπτει ένα δεύτερο ερώτημα: «γιατί ο Μαρής επιλέγει τον ιστορικό συμβιβασμό με τον “ταξικό αντίπαλο” ως εργοδότη και όχι κάποιο φύλλο του αριστερού ή φιλελεύθερου Τύπου της εποχής;».

Ομως, ο Γιάννης Μαρής θα συνεχίζει να εκπλήσσει με τις επιλογές του, σε δημοσιογραφικό και συγγραφικό επίπεδο. Στο λογοτεχνικό επίπεδο θα δημιουργήσει έναν «παράλληλο κόσμο» (Α. Αποστολίδης) σε μια χώρα που χαρακτηρίζεται από τα εξής δεδομένα: πρώτον, είναι εγκλωβισμένη (μέχρι σήμερα) στον δεύτερο μεγάλο «εθνικό διχασμό», μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς, δεύτερον, η κοινωνία συγκροτείται πάνω στη χειραγώγηση της νεολαίας και τα συντηρητικά ήθη (στην κοινή προσπάθεια των αντιπάλων στρατοπέδων συχνά μόνο τα μέσα διαφέρουν), τρίτον, και κυριότερο, εγκαθιδρύει και νομιμοποιεί λογοτεχνικά, εκ του μηδενός, ένα άγνωστο για τα ελληνικά δεδομένα είδος, το (εγχώριο) «αστυνομικό» και δη με πρωταγωνιστή έναν κατ’ εξοχήν «αντι-ήρωα», έναν μικροαστό με επαρχιώτικη εμφάνιση, τον αστυνόμο Γιώργο Μπέκα.

Η εμφάνιση και η παρουσία του κοντόχοντρου αστυνομικού, που, όπως και στην περίπτωση του Ζιλ Μεγκρέ, περισσότερο κατανοεί παρά καταδικάζει, «σοκάρουν» το κοινό, κυρίως το αριστερόστροφο: σε εποχή ακραίου αντικομμουνισμού και αστυνομοκρατίας (όπου ο «εξ αριστερών μύθος» την περιγράφει μονομερώς και πάντα με τα μελανότερα χρώματα), ο Μαρής διαγράφει την πολιτική και αποϊδεολογικοποιεί την αστυνομική πλοκή (στην ουσία απλώς μεταφέρει το ευρωπαϊκό πρότυπο του «αστυνομικού», μέχρι την έλευση του neopolar) και απενοχοποιεί τον ιδεολογικό, πρωτίστως κατασταλτικό μηχανισμό, κάτι που για την Αριστερά ήταν (και παραμένει) ιεροσυλία και ταμπού συνάμα, εξ ου και η, συνειδητή ή υποσυνείδητη, απομάκρυνση, στα όρια της απώθησης, του αριστερού αναγνωστικού κοινού, όπως συνέβη νωρίτερα με το ρεμπέτικο, το ροκ και τα φλιπεράκια. Ετσι προκύπτει το επόμενο, μετέωρο, αλλά μάλλον άτοπο ερώτημα «Πόσο “Αριστερός” ήταν στην ουσία ο Γιάννης Μαρής;».

Ομως, το γεγονός ότι ο (κοινωνικός, κατ’ ουσίαν) Μαρής ξεκινά την πορεία του αστυνομικού συγγραφέα τοποθετώντας το έγκλημα στην καρδιά της πρωτεύουσας («Εγκλημα στο Κολωνάκι»), ήδη προσδιορίζει τις προθέσεις του, καθώς μας βάζει στον κόσμο των ακριβών διαμερισμάτων και των «πολυτελών γυναικών» της Πατριάρχου Ιωακείμ, δείχνοντάς μας τα ένοχα μυστικά της «καλής κοινωνίας» και μιας εύπορης τάξης της εποχής, όπου συχνά ο κοσμοπολιτισμός κρύβει επιμελώς ιδιοτελή πάθη και ένοχα μυστικά από τη σκοτεινή περίοδο της Κατοχής (δωσίλογοι, υπόθεση Μέρτεν, Έλληνες Εβραίοι), θέματα που η ίδια η Αριστερά, πλην του πρώτου, θεωρούσε επίσης ταμπού, μαζί με το επίμαχο ζήτημα της ΟΠΛΑ.

Οι απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα και άλλα συναφή θέματα φυσικά και δεν μπορούν να δοθούν σε ένα σημείωμα που θέλει να αποτίσει τον οφειλόμενο φόρο τιμής σε έναν σημαντικό συγγραφέα, καθώς αγνοήθηκε στην εποχή του από το δημοσιογραφικό, συγγραφικό και φιλολογικό σινάφι. Όμως, αρκετά από αυτά προσεγγίζονται κριτικά στον αφιερωματικό τόμο με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Γιάννη Μαρή-Τσιριμώκου, που θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Πατάκη, με κείμενα μ.ά. των Π. Μάρκαρη, Β. Βασιλικού, Ρ. Σωμερίτη, Α. Κακούρη, Γ. Λεονταρίτη, Ν. Μπακουνάκη, Ν. Βατόπουλου, Α. Αποστολίδη, Φ. Φιλίππου κ.ά.

Ποπ πολιτισμός

Ο Γιάννης Μαρής-Τσιριμώκος, δεν είναι απλώς ο «πατριάρχης» της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας (ένας ορισμός που λειτουργεί μάλλον περιοριστικά σε σχέση με την αξία και το εύρος του έργου του), αλλά ένας σημαντικός συγγραφέας (το επιβεβαιώνει το «Μυστικό του Άσπρου Βράχου» και η «Εξαφάνιση του Τζων Αυλακιώτη») και, κυρίως, ένας πρωτοπόρος, που εμπλουτίζει πολλαπλά και πολυδιάστατα τη δημόσια σφαίρα των ελληνικών swinging sixties, κινούμενος με άνεση και δεξιοτεχνία μεταξύ της pulp fiction και της ποπ λογοτεχνίας, καθώς ενσωματώνει στη γραφή του στοιχεία του σύγχρονου λαϊκού πολιτισμού (pop culture).

Με αυτόν εγκαθιδρύεται και νομιμοποιείται το αστυνομικό «είδος» (genre) στη χώρα μας, καθώς μπαίνει στα μικροαστικά σαλόνια της εποχής με τις εκδόσεις Πεχλιβανίδη, στο έργο του, η Αστυνομία επιστρέφει στα νόμιμα όρια και τα καθήκοντά της και η Αθήνα «χαρτογραφείται» εκ νέου στα πρότυπα του «Παρισιού του Ζιλ Μεγκρέ». Πρωτίστως όμως, είναι εκείνος που θα διανοίξει τη λεωφόρο για τον διάδοχό του, τον Κώστα Χαρίτο του Πέτρου Μάρκαρη, και, βέβαια, στους «επιγόνους» νεότερους αστυνομικούς συγγραφείς.

Παράλληλα, ο Μαρής, σε συγγραφικό επίπεδο, κινείται ευφυώς ανάμεσα στους Γκράχαμ Γκριν, Τζέιμς Τσέιζ και Ζορζ Σιμενόν: με τον πρώτο τον συνδέει η πρόθεση να «διασκεδάσει» (entertain) το αναγνωστικό κοινό, με τον δεύτερο το θρίλερ στοιχείο, ενώ με τον τελευταίο συνδέεται πρωτίστως με τον κεντρικό ήρωα, έναν αστυνόμο με έντονα μικροαστικά χαρακτηριστικά, αλλά και με σταθερές αξίες. Με την επιβολή του στρατιωτικού καθεστώτος, η ανοδική πορεία της Ελλάδας προς μία ευρωπαϊκή σύγκλιση με την pop culture της εποχής θα ανακοπεί βίαια και το πολιτικό στοιχείο, θα επισκιάσει κάθε πολιτιστική δραστηριότητα, καθώς θα κριθεί προκρούστεια, όχι με την αισθητική-καλλιτεχνική αξία ή τη «βιομηχανία του πολιτισμού», αλλά με πολιτικά-ιδεολογικά κριτήρια («προοδευτικό-αντιδραστικό», στρατευμένη τέχνη κ.τ.λ.).

Η Μεταπολίτευση θα συμπαρασύρει κάθε τι που θα συνδεθεί με τη Χούντα (εκτός κι αν (εξ)υπηρετήσει στη συνέχεια τη Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία) και η «ντόπια διανόηση» θα επιστρέψει με γαλλογερμανικές και αγγλοσαξωνικές περγαμηνές σε μία high-brow culture, απ’ όπου θα εξοριστεί το, συχνά κατ’ επίφασιν, ευτελές και τετριμμένο, στιγματισμένο ως «κιτς», συμπαρασύροντας και το έργο του Γιάννη Μαρή-Τσιριμώκου.

Όμως, 53 χρόνια μετά το «Έγκλημα στο Κολωνάκι», η προσωπικότητα και το έργο του διατηρούν αναλλοίωτες τις αρετές και τις αξίες ενός σημαντικού συγγραφέα, μαχητικού δημοσιογράφου και πρωτοπόρου πνεύματος.

Χρονολόγιο

Γιάννης Μαρής –Τσιριμώκος 
(1916-1979)

1916  (6.1.) Γεννιέται στη Σκόπελο.

Δεκαετία του ’30 Σπουδές στη Νομική. Εκδίδει τη σατιρική εφημερίδα «ΜΟΥΒΙΤΟΝ – 1941 (2.10.) Πρώτο φύλλο της εφημερίδας «Μάχη».

1943-44 Ένταξη στο ΕΑΜ, Γραμματέας του Γραφείου Στ. Ελλάδας (Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας-ΕΛΔ).

1947 Θαμώνας του «Λουμίδη» («Σοσιαλ-λουμίδηδες»).

1949 Σύλληψη και μεταγωγή στις Φυλακές Βούρλων για δημοσίευμα σχετικά με τη Μακρόνησο.

1950 Επιμέλεια και συντονισμός στο «Μυθιστόρημα των τεσσάρων» (Μυριβήλης, Καραγάτσης, Τερζάκης, Βενέζης).

1951-52  (14.1.’51) Γάμος με την Αθηνά Ζαφειρίου (8.11.’52) Γέννηση του γιου τους Αγγελου.

1953 Ενταξη στο Συγκρότημα Μπότση, δημοσίευση σε συνέχειες του «Έγκλημα στο Κολωνάκι» στο περιοδικό «Οικογένεια» και πρώτη έκδοσή του σε βιβλίο.

1960 Αρχισυντάκτης στο περιοδικό ΠΡΩΤΟ.

1965 Διευθυντής της «Μάχης», που επανεκδίδει ο εξάδελφός του Ηλίας Τσιριμώκος.

1969 Ιδρύει και διευθύνει τις εκδόσεις «Περγαμηνή» με τίτλους από την κλασική και αστυνομική λογοτεχνία.

1972 Αρθρο στην εφημερίδα «Ακρόπολις» με τίτλο «Το αστυνομικό μυθιστόρημα του 20ού αιώνος».

1976 Κυκλοφορούν τα βιβλία του «Έξι εβδομάδες στις «Ανατολικές χώρες» και «Η εξαφάνιση του Τζων Αυλακιώτη».

1978 Βγαίνει στη σύνταξη.

1979  (13.11.) Πεθαίνει στην Αθήνα.

2016 Το Μορφωτικό Ιδρυμα της ΕΣΗΕΑ ακυρώνει στην πράξη την αρχική απόφασή του για τιμητική έκδοση γραμματοσήμου εις μνήμην Γ. Μαρή-Τσιριμώκου από τα ΕΛΤΑ.

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Η Καθημερινή την Κυριακή 15 Μαΐου 2016